زميندار ۽ هاريءَ

انسان ۽ زمين جو پاڻ ۾ ازل کان هڪ مضبوط رشتو آهي، انسان جي سڄي زندگي ڌرتي سان ئي جڙيل آهي، انسان جي کاڌ خوراڪ کان ويندي زندگي جي هر شيءِ جو ڳانڍاپو ڌرتيءَ سان ئي جڙيل آهي. ان اڻ کٽ رشتي سان گڏوگڏ اوترو ئي مضبوط رشتو هاري ۽ زميندار جو به آهي، ڇو ته اهي به هر حال ۾هڪ ٻئي سان جڙيل رهن ٿا، پر حيرت جهڙي ڳالهه اها آهي ته، گذريل ڪجهه عرصي کان هن رشتي ۾ ڇو خرابي پيدا ٿي آهي؟ سنڌ جا اصل رهاڪو، ڪولهي، ڀيل، مينگهواڙ وغيره سالن کان هتان جي زميندارن زمينون آباد ڪندا اچن پيا، اڳي زميندار، هارين کي پنهنجن ٻچن جيئان سمجھندا هئا ۽ ڪوشش ڪندا هئا ته هاري کي ڪا تڪليف نه اچي، زميندارن پاران انهن کي رهڻ،کائڻ، پيئڻ ۽ صحت جون سڀ سهولتون مهيا ڪيون ويندوين هيون.

جڏهن هارين جي گهرن ۾ شاديون ٿينديون هيون ته زميندار ان ۾ به انهن جي مدد ڪندا هئا، سنڌ جا ڪافي زميندار اڳ ۾ جڏهن زمين جي ورهاست ڪندا هئا ته سٺي خدمت جي عيوض زمينون به هارين کي ڏيندا هئا، پر هاڻي زميندار ۽ هاري هڪٻئي تي الزام مڙهن ٿا، ڄڻ هي رشتو هاڻي اڳتي هلي نه سگھندو. ڪجهه حقيقتن کي سمجهڻ انتهائي ضروري آهي، هن ٻنهي ڌرين کان علاوه به ته آخر اهڙا ڪهڙا مامرا الجهي ويا آهن، اسان جي هن علائقن خاص ڪري سانگهڙ، ميرپورخاص، عمرڪوٽ، ٿر، بدين وارن علائقن ۾ ڪولهي، ڀيل ۽ مينگھواڙ وڏي تعداد ۾ آباد آهن، جيڪي اتي هارپو ڪن ٿا، جڏهن ته سنڌ جي اترين علائقن ٻنيءَ ٻاري جو ڪم گهڻو ڪري دهاڙي تي ڪن ٿا، پر اتي اقليت گهٽ آهي، جڏهن ته هتي هاري قرض وٺي زميندارن وٽ هارپو ڪن ٿا، جتي اهي هاري صدين تائين زميندارن جو قرض نه لاهي سگھندا آهن.

زميندار ۽ هاريءَ جي وچ ۾اگر ڪو مسئلو آهي ته اهو آهي، فصل جو حساب ڪتاب ۽ اهو معاهدو جيڪو ٻنهي ڌرين جي وچ ۾ هجي ٿو، اهو سڄو ڪاروبار اعتماد تي هلي ٿو ۽ لکت ۾ اهڙي ڪا به شيءِ نه هوندي آهي، اڪثر جيڪو قرض وغيره هاري وٺن ٿا، ان جو حساب ڪتاب به ڪمدار لکندو آهي، پوءِ ان جي مرضي ته هو ڇا به لکي، ڇو ته اڪثر هاري پڙهيل لکيل نه آهن ۽ اهي هاري قرض وٺڻ مهل آڱوٺو هڻي پئسا وصول ڪندا آهن ۽ آخر ۾ جڏهن ڇهين مهيني يا سال جي پڇاڙي ۾ حساب ڪتاب ٿئي ٿو ته بچت ۾ هاري کي 12 هزار يا ڪجهه فصل ملي ٿو، جنهن کاپوءِ هاري ٻيهر ان اڻ تڻ ۾هوندا آهن ته ٻئي ڪنهن زميندار وٽ وڃون، ٿي سگهي ٿو ته اسان کي اتي وڌيڪ فائدا ملن، پر ڳالهه تقريبن هر هنڌ ساڳي هوندي آهي، ان جو سبب صحيح رڪارڊ رکڻ نه آهي، جڏهن اهي هاري هڪ زميندار کان ٻئي زميندار وٽ ويندا آهن ته، پهريون زميندار ٻئي کان پهرين قرض وٺي پوءِ هاري انهيءَ زميندار کي ڏيندو آهي، اهو به هڪ وڏو مسئلو آهي ته هاري ۽ زميندار جو باقائده هڪ معاهدو هجڻ لازمي آهي، جيئن ته اسان جي هن لوئر بيلٽ جي ضلعن ۾ ڪجهه عرصي کان اهو اشو شدت اختيار ڪري ويو آهي، ان ۾ ڪجهه اهڙيون قوتون به شامل آهن، جيڪي هاري ۽ زميندار جي وچ ۾ معاهدي واري مسئلي تي پنهنجي دڪانداري چمڪائڻ چاهين ٿيون ۽ زميندار ۽ هاري جي رشتي کي خراب ڪرڻ چاهين ٿيون. ان سڄي قصي ۾ فائدو وري به انهن ڌرين جو ٿئي ٿو، جيڪي انهن ماڻهن کي روڊن تي آڻي پاڻ غائب ٿي وڃن ٿا، اهو سڀ ڪجهه فقط سستي شهرت ۽ پئسو حاصل ڪرڻ لاءِ ڪيو ٿو وڃي، پر جيڪڏهن اسان غور سان هن مسئلي جو جائزو وٺنداسين ته اهو اشو سنڌ جي زراعت کي تباهه ڪرڻ جي هڪ وڏي سازش آهي، ڇو ته جيڪڏهن هاري ۽ زميندار جو هڪٻئي تان اعتماد ٽٽي ويو ته ڪو هاري زميندار وٽ ڪم نه ڪندو ۽ ڪو زميندار هاري رکڻ لاءِ تيار نه ٿيندو ۽ آخر ۾ نتيجو اهو نڪرندو ته سڪندر آباد جهڙيون وڌيڪ ڪيمپون وجود ۾ اينديون، جتي هاري بدترين زندگي گذاريندا ۽ انهن کان پڇڻ وارو ڪير به نه هوندو. هاري ۽ زميندار جي هن قصي ۾ جيڪي سڀني کان وڌيڪ ڀوڳين ٿيون، اهي هارياڻيون آهن، جيڪي نه صرف ٻنين ۾ ڪم ڪن ٿيون، پر گهر جو ڪم ڪار به ڪن ٿيون، هارين جا ٻار به اهو پورهيو ڪندي نظر ايندا، جن لاءِ اسڪول وڃڻ هڪ خواب ئي آهي. اسان جي هن بيلٽ ۾ اقليت کي جهڙي نموني مختلف طريقن سان استعمال ڪيو پيو وڃي، ان سان صحيح ۽ غلط جو اندازو ڪرڻ ڏاڍو مشڪل آهي، خبر نٿي پوي ته آخر ڪنهن ڪيس ۾ هاري صحيح آهن يا زميندار.

محمود